Kolekcja

Opracowała

MARIA BIELIŃSKA

WPROWADZENIE

1. Układ urzędów, jaki przyjęto w wykazie urzędników, sta¬nowi odbicie wewnętrznego stanu politycznego Wielkopolski XIII i początków XIV w., stanu posiadania ziem przez poszczegól¬nych książąt wielkopolskich i kształtującego się w ich wyniku zarządu terytorialnego. Spory o Wielkopolskę w końcu XII i w początkach XIII w., jakie toczył Mieszko Stary z własnymi sy¬nami, a następnie kontynuowali bracia między sobą i wreszcie stryj Władysław Laskonogi z bratankiem Władysławem Odoni¬cem, odbiły się trwale .na podziale tej dzielnicy Polski piastow¬skiej na dwie ziemie: poznańską i gnieźnieńską. Spory o Kalisz i ziemię kaliską między książętami wielkopolskimi, śląskimi i (na krótko) kujawskimi sprawiły, że stała się ona trzecią ziemią, dzielnicą samodzielną, w latach 1210-1216/17 należącą do Wła¬dysława Odonica, o którą spór z książętami śląskimi toczyli Odo¬nic i Przemysł I aż do 1244 r.

Samodzielność i odrębność ziemi kaliskiej aż do 1253 r., kie¬dy to Bolesław Pobożny otrzymał od brata Przemysława I ziemie gnieźnieńską i kaliską, sprawiły, że książęta wielkopolscy mia¬nowali odrębnych urzędników terytorialnych dla obu tych ziem. Widoczna jest jednak preferencja urzędów kaliskich nad gnieź-nieńskimi lub wprowadzanie urzędów kalisko-gnieźnieńskich wo¬jewodzińskich, podkomorskich i sędziowskich (zwłaszcza po 1257 r.).

Władysław Laskonogi, Władysław Odonic i Przemysł I mia¬nowali swych urzędników jako działających przy dworze (z wy¬łączeniem funkcji kasztelanów, którzy zawsze byli urzędnikami terenowymi). Był to raz dwór poznański, kiedy indziej gnieź¬nieński (jak w wypadku Władysława Odonica lub Laskonogiego) albo dwór kaliski (jak w wypadku Władysława Odonica w la¬tach 1210-1217), jednakże urzędnicy książęcy nosili tytuł dwor¬skich (książęcych).

Doszukiwanie się przynależności terytorialnej tych dostoj¬ników byłoby dowolnością, a wobec małej liczby źródeł obrazu¬jących spory i straty terytorialne książąt wielkopolskich prowa¬dziłoby do błędnych lub wątpliwych ustaleń. Z tych względów wyodrębnienie grupy urzędników dworskich, przy jednocześnie funkcjonujących urzędnikach terytorialnych w poszczególnych kasztelaniach, wydaje się uzasadnione i znajduje swe podłoże w nomenklaturze stosowanej w ówczesnych dokumentach.

Przemysł I i Bolesław Pobożny mianowali jednocześnie wyż¬szych urzędników jako dworskich oraz poznańskich i gnieźnień¬skich (kaliskich). Urząd wojewody dworskiego utrzymuje się prak¬tycznie najkrócej, gdyż do 1247 r. Od polowy XIII w., w zasa¬dzie od 1257 r., tj. od śmierci Przemysława I, w rękach Bolesława Pobożnego znalazła się cała Wielkopolska. Jednolity system za¬rządzania ziemiami: poznańską, kaliską i gnieźnieńską, przetrwał aż do 1273 r., tj. wydzielenia Przemysłowi II ziemi poznańskiej.

Bolesław, po objęciu Wielkopolski w 1257 r., wprowadził za¬sadę dwóch odrębnych hierarchii urzędniczych - dla ziemi poz¬nańskiej z mianowanymi tam urzędnikami poznańskimi oraz dla połączonej ziemi kalisko-gnieźnieńskiej z dostojnikami noszącymi tytuły na przemian kaliskiego lub gnieźnieńskiego, niekiedy tak¬że kaliskiego i gnieźnieńskiego. System takiego zarządu ziemiami Wielkopolski utrzymał także Przemysł II, gdy w 1279 r., po śmier¬ci Bolesława Pobożnego, przejął całą Wielkopolskę. W pierwszych latach swych rządów, do 1288 r., mianował on głównie urzędni¬ków kaliskich.

Lata 1300-1314 były dla Wielkopolski wyjątkowo burzliwe. Przechodziła ona liczniejsze podziały i wstrząsy społeczne niż in¬ne dzielnice Polski. Odrębna administracja czeska i śląska wpro¬wadziła w Wielkopolsce swoich zarządców (komorników, podko¬morzych Królestwa Polskiego i starostów), zachowując przy tym miejscowych, terenowych urzędników w poszczególnych zie¬miach i kasztelaniach. Urzędy te z wyjątkiem starostów ¬zanikły po włączeniu Wielkopolski do państwa Łokietkowego.

2. Niniejsza część spisów wielkopolskich obejmuje lata od najstarszych wzmianek o urzędnikach wielkopolskich aż po rok 1313/14, kiedy to Władysław Łokietek włączył ziemie wielkopol¬skie do zjednoczonego państwa polskiego. Urzędnicy wielkopolscy zostali uszeregowani w dwie grupy. Pierwsza z nich (nr 1-96) obejmuje urzędy dworskie (książęce), nazwane tak według ówczesnej nomenklatury (np. iudex curie, iudex noster, pincerna ducis, pincerna curie nostre itp.), i wymienia dostojników każde¬go z książąt wielkopolskich, od Mieszka Starego do Henryka gło¬gowskiego, według alfabetycznie uszeregowanych nazw urzędów. a więc: chorążego, cześnika, kanclerza, konarskiego, łowczego podczaszego, podkomorzego, sędziego, skarbnika, włodarza, woje¬wodę i wojskiego. W obrębie każdego z tych urzędów wymienio¬no występujących tam urzędników w układzie chronologicznego następstwa osób.

Układ alfabetyczny urzędów zastosowano dla wygody korzy¬stających ze spisów badaczy (szybkie dotarcie do urzędu i poszu¬kiwanej tam osoby dostojnika); układ ten nie oddaje hierarchii. urzędniczej i dostojeństwa.

W grupie drugiej (nr 97-429) wymieniono urzędników zarzą¬du terenowego. Podstawę układu w tej grupie stanowi sieć gro¬dów kasztelańskich istniejących w Wielkopolsce w XIII w., a rozmieszczonych w trzech ziemiach: poznańskiej, kaliskiei i gnieźnieńskiej. W większości z tych grodów znamy jedynie zarządcę grodu z ramienia księcia. którym był kasztelan. W kil¬ku kasztelaniach występują ponadto urzędnicy kasztelańscy; mo¬gli to być: cześnik, łowczy, skarbnik, stolnik. W trzech naczel¬nych grodach: w Poznaniu, Gnieźnie i Kaliszu, książę osadzał urzędników, którzy byli jego pełnomocnikami w zarządzie tere¬nowym, a więc pełnili funkcje kanclerskie, wojewodzińskie, pod¬komorskie i skarbowe, sądownicze, włodarskie. Obok nich na dworze każdej z tych ziem funkcjonowali: podstoli i stolnik, pod¬czaszy i cześnik, konarski i łowczy.

Wskutek przekształcania się urzędów dworskich w “ziemskie", przypisane do określonej ziemi, urzędnicy otrzymywali stopnio¬wo określenia topograficzne. Konieczność zachowania pewnej jed¬nolitości układu niniejszych spisów zmuszała do uproszczonego oddawania owego procesu zmian, i to zarówno przechodzenia urzę¬du z dworskiego w ziemski, jak i zróżnicowanego określania topo¬graficznego przy funkcji poszczególnych osób (szczególnie: Ka¬lisz-Gniezno). Ponieważ jeden i ten sam urzędnik bywał nie-jednokrotnie przemiennie nazywany dworskim, kaliskim, gnieź¬nieńskim, za podstawę zaszeregowania do konkretnej hierarchii starano się brać częstotliwość występowania danej osoby z danym określeniem lub (wobec braku jakiejkolwiek dominacji w tytu¬laturze) ogólne wiadomości o istniejących w danym czasie hierar-chiach urzędniczych. Umieszczeniu osoby nazywanej przemien¬nie urzędnikiem np. dworskim i kaliskim w hierarchii np. kalis¬kiej towarzyszy odsyłacz (z gwiazdką zamiast numeru) w hierar¬chii dworskiej.

Należy wreszcie zwrócić uwagę korzystającego ze spisu urzę¬dników dzielnicowej Wielkopolski na fakt łączenia w jednym rę¬ku dwóch urzędów, i tak: wojewody gnieźnieńskiego z funkcją sędziego poznańskiego (zob. 160a i 333), sędziego i kasztelana gnieźnieńskiego (136 i 152 oraz 137 i 153), jak również urzędów podkomorskich z kasztelaństwem (zob. 403 i 327, 203 i 312, 104 i 323).